Hoe komt welvaart tot stand

Een extractieve maatschappij

In 1621 doodde Jan Pieterszoon Coen, met een expeditieleger van 2000 man, 14.000 van de 15.000 bewoners van het eiland Banda in Indonesië. Dit was een onderdeel van de strategie om de nootmuskaathandel volledig in handen van de VOC (Vereenigde OostIndische compagnie) te krijgen. Jan Pieterszoon stichtte vervolgens een plantagesamenleving op Banda door het eiland op te delen 86 stukken en deze te verkopen aan nieuwe Nederlandse plantage-eigenaren. Deze werden vervolgens verplichting hun productie aan de VOC te verkopen. Een deel van de ‘gespaarde’ bewoners werd ingezet om de nieuwe Nederlandse plantage-eigenaren te leren de nootmuskaat te verbouwen. Voor het harde werk werden door de VOC slaven uit Afrika aangevoerd en aan de plantage-eigenaren verkocht.

Het boek Why nations fail

Dit is één van de vele voorbeelden uit het boek 'Why Nations fail', van Daron Acemoglu en James A. Robinson over hoe extractieve economische en politieke instituties te werk gaan.

De subtitel van het boek is; the origins of power, prosperity and poverty. Het boek beschrijft een theorie over waarom bepaalde landen wel voorspoed en algemene welvaart kennen en anderen niet. Daarnaast beschrijft het wat er voor nodig is om de sprong naar een, voor iedereen, welvarend land te maken.

De belangrijkste voorwaarde voor welvaart voor iedereen zijn inclusieve economische en politieke instituties. Voordat die ontstaan moet er al een historische voedingsbodem zijn en is uiteindelijk een belangrijke ontwrichtende gebeurtenis noodzakelijk om een brede maatschappelijke verandering te realiseren. In deze blog geef ik highlights van deze theorie.

Voor meer info over de intro, zie de Nederlandse Wikipedia over Jan Pieterszoon Coen (zoek op banda). ‘Wie de Banda-eilanden bezat, had het monopolie’

Je kunt ook de Engelse Wikipedia bekijken, die kent een iets andere intonatie over het gebeuren op Banda. Jan pieterszoon Coen Engelse versie.

Naar een inclusieve maatschappij

In 1348 trof de zwarte dood ook Engeland, geschat wordt dat ongeveer een derde van de bevolking overleed. Dit had een enorm ontwrichtend effect op de samenleving. Ook onder de edelen en kerkelijke bestuurders vielen veel doden, het was voor de uitgedunde elite daarom moeilijk om hetzelfde niveau van onderdrukking en uitbuiting van de bevolking vol te houden.

In Engeland was voor 1348 door de vorming van steden en de bedrijvigheid die daar plaats vond al een beweging in gang gezet waar de bevolking steeds meer ruimte claimde om zelfstandig te kunnen ondernemen. Na de zwarte dood zagen de Gildes hun kans schoon nog meer rechten te eisen in ruil voor nieuwe samenwerkingen met de overgebleven edelen en kerkelijke leiders. Ook op het land wisten de boeren met nieuwe eisen meer ruimte te krijgen voor eigen verbouw en hoefden ze minder uren voor de elite te werken.

In historische roman ‘World without end’ beschrijft Ken Follett deze omwenteling in Engeland naar een meer inclusieve maatschappij in een spannend en inzichtelijk verhaal. 

Zie verder ook Wikipedia, onder het kopje slachtoffers en overlevenden van de zwarte dood.

Politieke en economische instituties

We hebben het in deze blog dus over extractieve en inclusieve economische en politieke instituties.

Eerst maar even het woord instituties benoemen. In het Engels komt het woord 'insititutions' wat beter over en betekent het ‘social mechanisms’, in het Nederlands zegt wikipedia ‘formele of informele regels die het gedrag en de interactie binnen een groep beperkt’.

In deze blog beschouwen we als groep; een land, natie of maatschappij. Ik maak in deze blog  geen specifiek onderscheid tussen die drie. We hebben een maatschappij als we o.a. politieke en economische regels met elkaar afspreken (de instituties). In mijn blog ‘Onrust in Europa – maar wat is een land’ staat een schema met de belangrijkste aspecten en doelen van een land. Voor het individu is het doel altijd 'een bestaan opbouwen' en als je dat als groep doet lukt dat gewoon beter.

Het woord 'beperkt' in de Wikipedia beschrijving geeft wat mij betreft een te eenzijdige intonatie. Groepsregels kunnen een voordeel of een nadeel voor het individu opleveren, daarom gebruik ik liever het neutralere woord 'besturen'. Daarmee kom ik op de volgende omschrijving voor instituties:‘formele of informele regels die het gedrag en de interactie binnen een groep besturen’. 

Extractieve economische en politieke instituties

Wat is dan een extractieve maatschappij? Enkele aspecten van zo'n maatschappij zijn:

• Er is een kleine groep van de bevolking, de elite, die alle macht in handen heeft.
• Door het dwingende karakter van de elite worden de landsgrenzen van hun machtsgebied vaak betwist door andere 'opstandige' groepen.
• Deze kleine groep, of zelfs één dictator, introduceert politieke regels waardoor zij zelf steeds meer macht krijgt. Bijvoorbeeld een nieuwe wet die zegt dat de president voor het leven gekozen kan worden, of een wet die zegt dat de president zelf de opperrechters mag aanwijzen, etc.
• Deze kleine groep introduceert economische regels waardoor zij maximaal aan de economische bedrijvigheid kan verdienen. Boeren moeten bijvoorbeeld boeren verplicht aan staatsbedrijven verkopen tegen een veel lagere prijs dan de marktprijs.
• De elite zal steeds meer overtuigd raken van haar eigen positie en haar eigen gelijk en elke tegenspraak met alle middelen bestrijden. Dit begint onschuldig door in de media te roepen dat iets fake nieuws is, maar kan uiteindelijk leiden tot opsluiting of het doden van politieke tegenstanders.
• Persoonlijk bezit van een stuk land of een bedrijf is in de wetgeving en door de overheid nauwelijks beschermd. Dit betekent voor de bevolking dat inkomsten uit ondernemershap en arbeid altijd onzeker zijn.
• Zelfs in onze tijd komt het nog wel voor dat mensen gratis of onder dwang voor de elite moeten werken, vroeger heette dat lijfeigenaarschap of slavernij.

Een extractieve maatschappij is dus een maatschappij waarin een beperkte groep van de bevolking, de elite, probeert om zoveel mogelijk van het economisch voordeel uit delfstoffen, landbouw, industrie, etc. naar zich toe te trekken. Daarvoor stelt de elite zelf politieke en economische instituties op die hen juridisch beschermen en waarmee zij de rest van de bevolking kunnen onderdrukken.

In het voorbeeld uit de intro was er dus een elite (de VOC) die, in landen waar zij voorheen niet woonde, politieke en economische instituties introduceerde waarmee zij vervolgens alle macht aan zichzelf gaf.

Inclusieve politieke en economische instituties

En wat wordt dan bedoeld met een inclusieve maatschappij? Enkele aspecten daarvan zijn:

• Er is een centrale besturing van de maatschappij, deze centrale besturing wordt gedeeld door meerdere groepen met verschillende belangen. Dit heet pluralisme 
• De politieke regels worden zo opgesteld dat niet één groep de overhand kan krijgen. Bijvoorbeeld; de president mag maximaal 4 jaar aan de macht zijn.
• Bij het opstellen van de economische regels willen de verschillende belangengroepen nog altijd hun eigen kansen maximaal benutten, maar uiteindelijk zorgen de politieke regels en het politieke spel voor een gewogen compromis.
• Kritiek op politieke en economische regels is mogelijk. Dat kan via protesten, discussie in de media, het starten van een nieuwe partij, etc.
• Het eigen bezit is goed gereguleerd en juridische beschermd. Het ontplooien van economische activiteiten heeft zin, want je kunt er persoonlijk aan verdienen zonder groot risico dat de overheid je alles weer afpakt.

In een inclusieve maatschappij worden politieke en de economische regels continue aangepast op basis van maatschappelijke discussie, iedereen doet mee. Belangengroepen en de media zijn continue met de regering in overleg over die maatschappelijke problemen die zij belangrijk vinden.

Hoe houdt een extractieve maatschappij stand

Een extractieve maatschappij is een hardnekkig verschijnsel dat niet zomaar verandert in een meer gelijkwaardige, inclusieve, maatschappij. Acemoglu en Robinson spreken hier van de viscious cicrle (kleverig).

Hoe meer en hoe langer een elite macht en rijkdom vergaart, hoe meer inspanningen zij zal ontplooien om die te behouden. Soms wordt de elite wel omver geworpen door een revolutionaire partij, maar vaak zijn de verleidingen van macht en rijkdom zo groot dat deze revolutionaire groep gewoon de positie van de oude elite overneemt en de extractieve maatschappij voortzet. 

Hoe ontstaat er dan toch een inclusieve maatschappij

In ‘Why Nations fail’ benoemen Acemoglu en Robinson enkele belangrijke voorwaarden om een maatschappij om te vormen tot een inclusieve maatschappij. 

1. Als eerste moet er een historische ontwikkeling in de maatschappij aanwezig zijn waarin ruimte is gecreëerd voor het bespreken van verdeling macht en inkomen. De bevolking moet geëngageerd zijn en al belangengroepen hebben gevormd.
   Voor de komst van de zwarte dood in Engeland was dat het geval, in Noord-Korea is dat nu bijvoorbeeld absoluut niet het geval.
2. Ten tweede moet er een centrale regering aanwezig zijn of mogelijk zijn. Veel opstartende landen worstelen hiermee, grenzen zijn niet duidelijk of verschillende groeperingen eisen dat zij een eigen natie kunnen stichten.
   Zo is Soedan na een eerste onafhankelijke start nu opgedeeld in een Noord- en Zuid-Soedan.
3. Ten derde moet er al een samenwerking zijn tussen verschillende groeperingen, het pluralisme moet al aanwezig zijn. Bijvoorbeeld doordat verschillende belangengroepen al hebben samengewerkt om de elite regering omver te werpen. Zo heeft de 80-jarige oorlog van de Nederlanden tegen de Spaanse Vorst een langdurige samenwerking binnen de Nederlandse grenzen teweeggebracht. Dit zal zeker hebben bijgedragen aan de vorming van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden in 1588. Vrij uniek, een republiek, in die tijd
4. En als laatste is, wat Acemoglu en Robinson noemen, een ‘Junction’ nodig. Een grote gebeurtenis die de ‘kaarten’ in de maatschappij volledig door elkaar schudt en die het mogelijk maakt dat de maatschappij een ommezwaai maakt naar een meer inclusieve maatschappij. In het Engeland van 1348 was de zwarte dood zo'n Junction.

Soms doet zich een Junction voor terwijl nog niet alle andere voorwaarden zijn ingevuld, de exclusieve maatschappij zal dan in een andere vorm toch weer terugkeren. Vandaar ook dat het een splitsing heet, je kan nog steeds twee kanten op.

In Roemenië is na de val van Ceaușescu (1989) in eerste instantie weer een nieuwe extractieve maatschappij ontstaan. De oude communistische partijleden wisten in de wanorde van de revolutie, die zij deels zelf hadden bestuurd, alle macht opnieuw naar zich toe te trekken. Zo werden staatsbedrijven geprivatiseerd en gingen naadloos over in handen van de oud-communistische partijleden. Er was niet voldaan aan de eerste voorwaarde uit de lijst. Een onderdrukte bevolking kan zijn mond niet open doen, de mensen zijn te bang voor represailles. Ook de derde voorwaarde was nog niet ingevuld. De bevolking was helemaal nog niet in staat geweest om politieke groeperingen te vormen. De geschiedenis was er nog niet rijp voor, maar de beweging in Roemenië gaat vandaag nog door.

Hoe houdt een inclusieve maatschappij stand?

Als een inclusieve maatschappij is gevormd is niet gezegd dat dat altijd zo zal blijven bestaan, maar er zijn wel mechanismen die een inclusieve maatschappij in stand te houden, Acemoglu en Robinson noemen dit de virtious circle (deugdzaam – rechtvaardig)).

• Het eerste aspect dat een inclusieve maatschappij in stand houdt is de constante ‘strijd’ om samenwerking. Er is geen andere manier om nieuwe wetten te realiseren dan vanuit overleg met elkaar. Met elkaar in gesprek blijven levert de beste kans op om niet in een burgeroorlog te raken en weer tot een extractieve maatschappij te vervallen.
  
  Dat dit niet gemakkelijk is bewijzen de demonstraties in Barcelona. De Catalanen voelen zich niet goed vertegenwoordigd in het Spaanse bestuur. Een Inclusieve maatschappij is dus niet per definitie af en stabiel
  
  
• Het tweede aspect wat een inclusieve maatschappij in stand houdt is, wat in het boek 'Why nations fail' ‘creative destruction’ wordt genoemd. In een inclusieve maatschappij is er vrijheid om nieuwe dingen te ontdekken en te ontwikkelen, er is geen overheid die dit verbiedt of die je eigendommen afpakt. Creatieve destructie zijn dan die uitvindingen die oude inkomstenbronnen, en daarmee ook politieke macht, kapot maken.
  
  Het bekendste voorbeeld van een creatieve destructie is de stoommachine, maar denk ook aan de boekdrukkunst, internationale handel, internet, etc. Deze uitvindingen zijn creatief, maar vernietigen ook bestaande inkomsten en machtsposities. Door de boekdrukkunst konden ineens alle mensen kennis op gaan doen, en politieke ideeën konden snel worden verspreid. De macht van de kerk en de elite werd op dat punt behoorlijk ondermijnd.

In een democratisch land, een inclusieve maatschappij, zorgen verkiezingen ervoor dat er niet zo snel een nieuwe politieke elite kan ontstaan. In de economie is dat anders, er zijn daar geen verkiezingen en er kunnen enorme ondernemingen ontstaan zoals Shell, GeneralMotors, Amazon of Google. Als deze ondernemingen langere tijd weten te overleven zijn zij in staat met hun vermogen een langdurige en sterke politieke lobby te voeren voor meer extractieve economische instituties die in hun voordeel werken. Zoals bijvoorbeeld het afschaffen van de dividendbelasting.

Creatieve destructie zorgt ervoor dat ook in de economie de elite van de vorige creatieve destructie niet eeuwig kan standhouden. Daar klinkt dan wel in door dat er een neiging is om ook in een inclusieve maatschappij altijd weer te vervallen in een extractieve maatschappij. 

Kortom een inclusieve maatschappij is ook niet stabiel en kent twee uitdagingen. De eerste is politiek populisme, wat leidt tot afbrokkeling van pluralisme en de broodnodige samenwerking blokkeert. De tweede zijn de economische giganten die de algemene welvaart ondermijnen én de ontplooingskansen van de bevolking om nieuwe bedrijvigheid op te zetten enorm kunnen bemoeilijken. 

Waarom wel of geen welvaart

En hiermee komen we op het belangrijkste verschil tussen extractieve en inclusieve maatschappijen, de groei van welvaart.

Welvaartsgroei ontstaat niet door economische gezien hetzelfde te blijven doen, maar dat is wel hoe extractieve landen acteren. Nieuwe economische bedrijvigheid kan de economische positie van de elite in gevaar brengen, die moet dus voorkomen worden. Het onderdrukken van de bevolking is het tweede aspect dat welvaartsgroei blokkeert. Als de bevolking zich niet kan ontplooien omdat het recht op bezit of winst uit ondernemingen hen ontnomen is, dan zal de bevolking zich steeds passiever op gaan stellen. Nieuwe bedrijvigheid, nieuwe uitvindingen zullen dan niet ontstaan.

In een inclusieve maatschappij krijgt de menselijke geest de ruimte om zijn creativiteit te laten gaan, dat maakt mensen niet alleen gelukkig, maar leidt ook tot nieuwe uitvindingen. De energie die mensen steken in hun bedrijf kunnen ze terug verdienen via de verkoop van hun uitvinding of uit eigen productie. Belangrijk is dat hun ondernemingsbezittingen beschermd zijn door de wet.

Het economische en politieke (maatschappelijke) kapitaal zijn 2 van de 7 factoren die bijdragen aan de algehele welvaart, als ze alle 7 in balans zijn ondervindt de mens de meeste welvaart. Zie mijn blog over de 7 kapitalen van welvaart.

In mijn vorige blog sprak ik over kennis als maatschappelijk kapitaal die pas echt tot bloei komt als er een beschaving is ontstaan. We kunnen nu stellen dat een inclusieve maatschappij de opbouw van kenniskapitaal nog meer versnelt.

Wat kun je met dit inzicht

Geen van beide maatschappelijke vormen, extractief of inclusief, is stabiel. Het lijkt wel een wip, met als bijzondere eigenschap dat de balans zonder inspanning vanzelf doorslaat naar een extractieve maatschappij. Voor het behoud van een inclusieve maatschappij moet er steeds energie ingestoken worden. 

Dat maakt het boek 'Why Nations fail' tot een wakeup call aan iedereen in een inclusieve maatschappij. Om je welvaart te behouden moet je niet verzaken en actief bijdragen aan de ontwikkeling, en daarmee het behoud, van de inclusieve maatschappij. Het is de aanwezigheid van verschillende belangengroepen en hun noodzakelijke samenwerking die essentieel zijn voor het voortbestaan van een inclusieve maatschappijen.

Mogelijk is door de welvaart van onze westerse maatschappij het strijden voor je belangen wel een beetje op de achtergrond geraakt te zijn, we hebben het goed dus wat zouden we. Daarom is het bijzonder om te zien hoe juist nu wereldwijd zoveel mensen zich weer aan het organiseren zijn om voor hun eigen belangen te strijden. Ook in de welvarende westerse landen, denk aan de gele hesjes, de klimaatprotesten, de boerenprotesten en nu ook de bouwprotesten.

Het dagelijkse nieuws geeft alleen maar flitsen van de maatschappelijke ontwikkelingen. Met de kennis uit het boek 'Why Nations fail' heb je een handvat om in ieder geval beter naar het nieuws te kijken. Je kunt op zoek gaan naar het grotere plaatje om zo de gebeurtenissen op maatschappelijk, politiek en economisch vlak beter te begrijpen.

Tot slot

1. Kritieken

De theorie van 'Why Nations fail' kan natuurlijk nooit het hele verhaal zijn achter grote maatschappelijke veranderingen. Daarvoor zijn dit soort veranderingen veel te multi-dimensionaal, maar de grote lijnen worden er toch begrijpelijker door. Op Wikipedia is een speciale pagina te vinden waar de theorie uit dit boek en de diverse kritieken erop worden besproken.

2. Het nieuws

Als je nog zoekt naar nieuwsonderwerpen waar je deze inzichten voor kan gebruiken. Wat te denken van de Brexit, de strijd in Syrië, de protesten in Venezuela en in Bolivia, de protesten in HongKong, de immer moeilijke compromissen van de EU, de massamigratie naar de EU en USA, of waar de ‘Junction’ klimaatverandering ons zal brengen, etc.

Neem als voorbeeld de Brexit, dit is voor Groot-Britannië duidelijk een Junction. Als die een feit is zal dat tot een grote verandering leiden die de maatschappelijke kaarten behoorlijk zal opschudden. De recente geschiedenis neigt al naar financiële extractie. Zie het boek van Joris Luyendijk 'Dit kan niet waar zijn' over de financiële wereld in Londen, en bekijk de greep van de internationale wereld op Londen. De ingrediënten zijn aanwezig om zonder de controle van de inclusieve EU een omwenteling te maken naar een meer extractieve maatschappij. Londen kan een vrijplaats worden voor de elite van de wereldeconomie, voor sommigen een vooruitzicht om hard voor te werken. Met die gedachte kun je meer alert het nieuws over de Brexit bijhouden.

3. Leestip 

Als laatste nog een leestip. Als je na het boek ‘Why Nations fail’ van Acemoglu en Robinson, het boek ‘The State of Africa’ van Martin Meredith leest, dan kun je daarin het extractieve proces pagina na pagina teruglezen. Veel Afrikaanse landen kennen een koloniaal extractief verleden  dat naadloos overging in dictatoriale staten. Waarom het daar niet lukte democratieën te stichten wordt met de kennis uit 'Why Nations fail' beter te begrijpen.